១.សារសំខាន់របស់អ្នកដឹកនាំ
អ្នកដឹកនាំ នាយក ប្រធាន ប្រធានាធិបតី រាជា ប្រមុខ ប្រមុខរដ្ធ មានសារសំខាន់យ៉ាងណាខ្លះចំពោះប្រជារាស្រ្ត និងសង្គមដែលខ្លួនគ្រប់គ្រង និងមើលការខុសត្រូវនោះ? ខ្ញុំគិតថាអ្នកអានគង់នឹងយល់ជាមិនខាន។ ក្នុងទីនេះ ខ្ញុំសូមលើកយកទស្សនៈរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ មេដឹកនាំមួយយ៉ាងធំ ដែលពិភពលោកទទួលស្គាល់ និងជឿពុទ្ធដីការបស់លោកថាមានសច្ចភាព យកមកជូនមិត្តអ្នកអានដោយផ្ទាល់តែម្តង។ ទស្សនៈរបស់ព្រះអង្គនេះ ទ្រង់សម្តែងនៅក្នុងគម្ពីរព្រះសុត្តន្តបិដកអង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត។ ក្នុងព្រះសូត្រនេះ ព្រះអង្គប្រើពាក្យព្រះរាជាសំរាប់សំគាល់អ្នកដឹកនាំប្រទេសទូទៅ ដូច្នេះ សូមអ្នកអានសំគាល់ពាក្យព្រះរាជានេះ ជាវេវចនៈនឹងពាក្យអ្នកដឹកនាំ នាយក ប្រធាន ប្រធានាធិបតី រាជា ប្រមុខ ប្រមុខរដ្ធ ឬនាយករដ្ធមន្ត្រីផងចុះ។
“ម្នាលភិក្ជុទាំងឡាយ សម័យណា ពួកព្រះរាជាមិនប្រកបដោយធ៌ម សម័យនោះពួកព្រាហ្មណ៍ និងគហបតីក៏មិនប្រកបដោយធម៌ដែរ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលពួកអ្នករាជការមិនប្រកបដោយធម៌ សម័យនោះពួកអ្នកនិគម និងអ្នកជនបទ មិនប្រកបដោយធ៌មដែរ។កាលអ្នកនិគម និងអ្នកជនបទ មិនប្រកបដោយធ៌មហើយព្រះច័ន្ទនិងព្រះអាទិត្យ ក៏គោចរទៅមិនស្មើដែរ។ កាលព្រះច័ន្ទនិងព្រះអាទិត្យគោចរទៅមិនស្មើ ពួកផ្កាយនក្ខត្តឫក្ស ក៏គោចរមិនស្មើដែរ។ កាលពួកផ្កាយនក្ខត្តឫក្សគោចរទៅមិនស្មើ យប់និងថ្ងៃក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើដែរ។ កាលយប់និងថ្ងៃ ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើ ខែនិងកន្លះខែក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើដែរ។ កាលខែនិងកន្លះខែប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើ រដូវនិងឆ្នាំក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើដែរ។ កាលរដូវនិងឆ្នាំក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើ ខ្យល់ក៏បក់មិនស្មើដែរ។ កាលខ្យល់ក៏បក់មិនស្មើ ខ្យល់បក់ខុសផ្លូវទាំងឡាយក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើដែរ។ កាលខ្យល់បក់ខុស ផ្លូវទាំងឡាយប្រព្រឹត្តទៅមិនស្មើ ទេវតាទាំងឡាយក៏ខឹងសម្បារ។ កាលទេវតាទាំងឡាយខឹងសម្បារ ភ្លៀងក៏មិនបង្អុរទឹកភ្លៀងដោយប្រពៃ។ កាលភ្លៀងមិនបង្អុរទឹកភ្លៀងចុះមកដោយប្រពៃ ស្រូវទាំងឡាយក៏អោយផលមិនស្មើល្អ។ ម្នាលភិក្ជុទាំងឡាយ ពួកមនុស្សកាលបរិភោគស្រូវដែលអោយផលមិនស្មើល្អ រមេងមានអាយុខ្លី មានសម្បុរអាក្រក់ មានកម្លាំងតិច មានអាពាធច្រើន។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ សម័យណាពួកព្រះរាជាប្របកដោយធ៌ម សម័យនោះពួកខ្ញុំរាជការក៏ប្រកបដោយធ៌មដែរ។ កាលបើពួកខ្ញុំរាជការប្រកបដោយធ៌ម។ល។ កាលបើផ្លូវខ្យល់ទាំងឡាយស្មើ ពួកទេវតាមិនខឹងសម្បារ កាលពួកទេវតាមិនខឹងសម្បារ ភ្លៀងក៏បង្អុរទឹកភ្លៀងចុះមកដោយប្រពៃ។ កាលភ្លៀងបង្អុរទឹកភ្លៀងចុះមកដោយប្រពៃ ស្រូវក៏អោយផលស្មើល្អ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ពួកមនុស្សកាលបរិភោគស្រូវដែលអោយផលស្មើល្អ រមែងមានអាយុវែង មានសម្បុរល្អ មានកម្លាំង ព្រមទាំងមានអាពាធតិច”។
យកព្រះសូត្រនេះមកវិភាគ យើងនឹងឃើញថាភាពល្អ ឬអធ៌មរបស់អ្នកដឹកនាំ ពោលគឺអ្នកដឹកនាំដែលគ្មានគុណភាព គ្មានគុណធម៌នឹងនាំឲ្យសង្គមនោះជាសង្គមមិនល្អ គ្មានគុណភាព គុណធម៌ដែរ។ សង្គមដែលគ្មានគុណភាព គុណធម៌រមែងនាំឲ្យធម្មជាតិមិនល្អ ហិនហោចប្រែប្រួល មិនប្រក្រតី ហើយកាលណាធម្មជាតិមិនប្រក្រតីហើយ ភាពទុរភិក្ស ព្រួសធ្វើកសិកម្មកើតឡើង។ ទាំងអស់គ្នាធ្មេចភ្នែក ហើយស្រមៃថាកាលមនុស្សកើតទុរភិក្សពោលគឺ ឥតមានអ្វីបរិភោគ ឬបរិភោគមិនគ្រប់គ្រាន់ តើអ្វីនឹងកើតឡើង? ការដណ្តើម? ការកាប់សម្លាប់? សង្រ្គាម? ផលនៃសង្រ្គាម យើងដឹងហើយថាគឺមនុស្សខ្លួនឯងនេះឯងដែលនឹងត្រូវរងទុក្ខវេទនា។
យើងអាចគូររូបដែលបង្ហាញពីទោស និងគុណនៃការដែលមានអ្នកដឹកនាំមិនល្អ និងល្អ ដូចខាងក្រោមនេះ៖
នៅចុងបពា្ចប់នៃព្រះសូត្រ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានប្រៀបអ្នកដឹកនាំទៅនឹងគោមេហ្វូង ដែលមានសេចក្តីដូចតទៅ៖
«ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ បើគោទាំងឡាយកំពុងឆ្លងទៅ កាលបើគោមេហ្វូងនាំទៅកាន់ផ្លូវខុសកំពង់ ពួកគោទាំងអស់នោះ ក៏នាំគ្នាទៅកាន់ផ្លូវខុសកំពង់ដែរ។ មានឧបមាយ៉ាងណាក្នុងពួកមនុស្សក៏ដូច្នោះដែរ។ អ្នកណាដែលគេសន្មត់ថាប្រសើរជាងគេ (ជាប្រមុខគេ) បើអ្នកនោះប្រព្រឹត្តមិនត្រូវតាមធម៌ នឹងមិនបាច់និយាយទៅថ្វីដល់ប្រជាជនដទៃឡើយ»។
បើព្រះរាជាមិនប្រកបដោយធ៌ម រាស្រ្តទាំងអស់រមែងដេកកើតទុក្ខ។
«ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ បើគោទាំងឡាយកំពុងឆ្លងទៅ កាលបើគោមេហ្វូងនាំទៅកាន់ផ្លូវត្រង់ គោទាំងអស់នោះរមែងទៅកាន់ផ្លូវត្រង់ដែរ។ មានឧបមាយ៉ាងណា ក្នុងពួកមនុស្សក៏ដូច្នោះដែរ។ អ្នកណាដែលគេសន្មត់ថាប្រសើរជាងគេ (ជាប្រមុខគេ) បើអ្នកនោះប្រព្រឹត្តតាមធ៌ម នឹងមិនបាច់និយាយទៅថ្វីដល់ប្រជាជនដទៃ។ បើព្រះរាជាប្រកបដោយធម៌ រាស្រ្តទាំងអស់រមែងដេកនៅជាសុខ»។
នៅក្នុងព្រះសូត្រនេះ យើងឃើញថា ទំនាក់ទំនងរវាងរាស្រ្តនិងអ្នកដឹកនាំជាកត្តាកំណត់នូវជោគវាសនារបស់សង្គមឬប្រទេស។ បើរាស្រ្តជ្រើសរើសប្រមុខដែលល្អ ប្រមុខនោះក៏នឹងនាំទៅរកសេចក្តីសុខ ដែលជាគោលបំណងធំបំផុតរបស់រាស្រ្តបាន តាមពុទ្ធវចនៈដែលថា «បជាសុខំ មហុត្តមំ = សេចក្តីសុខរបស់រាស្រ្ត គឺជារបស់ដ៏មហាឧត្តម» តែបើប្រជារាស្រ្តជ្រើសរើសប្រមុខមិនល្អ ឬមានអ្នកដឹកនាំអធម៌ (ឡើងកាន់អំណាចដោយកម្លាំងអាវុធជាដើម) នោះសេចក្តីទុក្ខក៏នឹងកើតឡើងដល់ប្រជារាស្រ្តខ្លួនឯងវិញជាមិនខាន។
ដូច្នេះជាការសំខាន់ណាស់ ចំពោះប្រជារាស្រ្តដែលជាអ្នកដើរតាម ត្រូវសម្លឹងមើលពិនិត្យពិច័យ ជ្រើសរើសយកតែអ្នកដឹកនាំដែលល្អ ដែលកាន់សីលធម៌ និងនាំទៅរកសេចក្តីសុខដែលជាគោលបំណងរបស់រាស្រ្តខ្លួនឯង។
២.ព្រះបាទធម្មឹក
នៅពេលដែលគេកំពុងតែជួបនឹងសេចក្តីទុក្ខ មនុស្សភាគច្រើនតែងតែនឹកសង្ឈឹមថា នឹងមានអ្នកណាមួយដែលពូកែមកជួយខ្លួនជាមិនខាន ជាឧទាហរណ៍ក្នុងសាសនាព្រាហ្មណ៍ ពេលដែលពួកអសុរកម្រើកបះបោរ ពួកបរិស័ទព្រាហ្មណ៍តែងតែសង្ឈឹមថាព្រះវិស្ណុ និងអវតារចុះមកជួយជាមិនខាន។ ពួកសាសនាយូដាយ តែងសង្ឈឹមថានឹងមានម៉េសសីអារ ដែលជាតំណាងព្រះយ៉េហូវ៉ា ចុះមកជួយខ្លួនជាមិនខាន។ មុនពុទ្ធកាលពេលដែលប្រជារាស្រ្តឥណ្ឌាកំពុងតែច្របល់ដោយជំនឿ និងទស្សនវិជ្ជា ដែលមិនអាចរកការពិតនិងការរួចផុតពីទុក្ខបាននោះ គេក៏សង្ឈឹមថានឹងមាន «ពុទ្ធៈ» គឺអ្នកត្រាស់ដឹងពិតមកបង្ហាញការពិត និងផ្លូវដែល នាំជីវិតឱ្យរួចពីសេចក្តីទុក្ឋ។
ក្នុងប្រទេសខ្មែរយើង ការរងគ្រោះដោយសង្គ្រាមក្នុងស្រុក និងសង្គ្រាមលុកលុយជាញឹកញយ ចាប់តាំងពីអាណាចក្រអង្គរធ្លាក់អាប់ឱនមក បានធ្វើឱ្យខ្មែរយើងបង្កើតនូវ សេចក្តីសង្ឈឹមក្នុងចិត្ត និងប្រាប់តៗដល់កូនចៅ ឱ្យបណ្តុះនូវសេចក្តីសង្ឈឹមនោះកុំឱ្យដាច់។ សេចក្តីសង្ឈឹមរបស់ខ្មែរតាមការនិយាយតៗគ្នា និងការមាននៅលើសាស្រ្តាស្លឹករឹត ដែលមានឈ្មោះថា «ពុទ្ធទំនាយ» នោះគឺថានឹងមាន «ធម្មឹករាជ» ឬព្រះបាទធម្មឹក មកកំចាត់ពួកអសុរនៅទន្លេបួនមុខ ហើយពេលនោះឯងដែលប្រទេសខ្មែរ នឹងមានសេចក្តីសុខចំរើនជាងពេលណាៗ ទាំងអស់។ បញ្ហាដែលចោទឡើងគឺថា នរណាជាធម្មឹករាជ ឬព្រះបាទធម្មឹក ធ្វើម្តេចនឹងបានស្គាល់ព្រះបាទធម្មឹក ព្រះបាទធម្មឹកលោកមកជួយដូចម្តេចខ្លះ និងពេលណាបានលោក មកដល់?។ ជាពិសេស «ពេលណា» នេះឯងដែលសំខាន់ ព្រោះខ្មែររងទុក្ខវេទនាសឹងតែដល់ថ្នាក់ «ទ្រាំមិនបានទៀតទេ» ទៅហើយ។
ព្រះបាទធម្មឹកក្នុងទស្សនៈខ្មែរ ហាក់ដូចជាព្រះរាជាមួយអង្គដែលមានឫទ្ធានុភាពមន្តអាគមពូកែ ហោះហើរបាន ជាអ្នកពូកែច្បាំង គ្រាន់តែមកដល់ ពួកបច្ចាមិត្តក៏ខ្លាចទៅហើយ។ ក្នុងទីនេះខ្ញុំនឹងវិភាគពាក្យថា «ធម្មឹករាជ» ក្នុងបរិបទព្រះពុទ្ធសាសនាតែប៉ុណ្ណោះ ព្រោះពាក្យនេះមានប្រើនៅក្នុងគម្ពីរព្រះពុទ្ធសាសនា ជាពិសេសនៅក្នុងព្រះសូត្រ ដែលនិយាយពីសារសំខាន់របស់អ្នកដឹកនាំដែលបានបង្ហាញរួចមកហើយ។
ធម្មឹក គឺអ្នកកាន់ធម៌ អ្នកមានធ៌ម អ្នកប្រកបដោយធ៌ម។ ក្នុងចក្កវត្តិសូត្រ ធម្មឹក ឬអ្នកកាន់ធ៌ម មានលក្ខណៈ២ យ៉ាងគឺ៖
១.ធម្មាធិបតេយ្យ៖ គោរពរាប់អាន បូជា កោតក្រែងធម៌យកធ៌មជាគោល យកធម៌ជាទង់ជ័យ ជាធម្មាធិបតេយ្យ។ ក្នុងសៀវភៅឈ្មោះ “ប្រជាធិបតេយ្យចាស់ទុំ” របស់ព្រះភិក្ខុធម្មបាល ខៀវ ជុំ អ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនាបែបនិយមការរីកចម្រើន ក្នុងអំឡុងសម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ បានពន្យល់ពាក្យធម្មាធិបតេយ្យថា «ដូចនេះ លទ្ធិធម្មាធិបតេយ្យ ដែលគេរកឃើញដោយព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ហើយអនុវត្ត ឬប្រតិបត្តដោយប្រជាសត្វលោកនោះ»។ ពាក្យនេះ បើនិយាយពីធម៌ឬច្បាប់ ត្រូវឱ្យឈ្មោះថា «ធម្មាធិបតេយ្យ» បើនិយាយដល់អ្នករកឃើញ ឬអ្នកបង្កើតនូវធាតុនេះ ត្រូវឱ្យឈ្មោះថា «ប្រជាធិបតេយ្យ»។ បើតាមការពន្យល់របស់ព្រះអង្គនេះ បរិបទនៃពាក្យធម្មាធិបតេយ្យ ក្នុងចក្កវត្តិសូត្រនេះ នឹងមានន័យថា «គោរពច្បាប់ មតិ សំឡេង ដែលប្រជារាស្ត្របានសម្រេចឱ្យអ្នកដឹកនាំធ្វើតាម គោរពរាប់អាន បូជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ដែលមានរដ្ខធម្មនុញ្ញ តាក់តែងដោយប្រជារាស្រ្ត យកសំឡេង មតិ សេចក្តីសម្រេចរបស់រាស្រ្តជាធំ »។
២.ធម្មិការក្ខាវរណគុបតិ៖ ចាត់ការរក្សាការពារ គ្រប់គ្រងប្រកបដោយធម៌ដល់មន្ត្រីរដ្ឋការ ទាហាន អាជីវករ ប្រជារាស្រ្ត ព្រះសង្ឃ សត្វព្រៃ ទាំងឡាយ និងការពារកម្ចាត់ មិនឱ្យអធម៌ អំពើអមនុស្សធម៌កើតឡើងបាន។ យោងតាមព្រះសូត្រនេះ ក្នុងទស្សនៈខ្ញុំពាក្យថា ធម្មឹក ឬអ្នកមានធម៌អ្នកកាន់ធម៌គួរមានករណីយកិច្ច ៣ប្រការ៖
យកធម៌ ឬ ច្បាប់ជាធំ៖ គឺជាអ្នកដែលរស់នៅក្នុងច្បាប់ អនុវត្តច្បាប់ គោរពច្បាប់ មិនបំពាន ល្មើសច្បាប់ យកច្បាប់ជាជីវិតរបស់ខ្លួន។ ក្នុងទីនេះច្បាប់បានដល់ច្បាប់ រដ្ខធម្មនុញ្ញដែលជាមេបទនៃច្បាប់ទាំងឡាយក្នុងប្រទេសនិមួយៗ។ គោរពធម៌ ឬនាទីរបស់ខ្លួន ក្នុងឋានៈជាអ្នកដឹកនាំ ជាប្រមុខរបស់ពួកជន ពោលគឺ ការគោរពភារកិច្ចដែលរាស្រ្តប្រគល់ឱ្យ បានដល់ការស្វែងរកសេចក្តីសុខឱ្យរាស្រ្ត និង សេចក្តីចំរើនដល់ប្រទេសជាតិ។
តម្កល់ធម៌ជាគោលមាត្រដ្ឋាន៖ សម្រាប់វាស់ច្បាប់ វាស់នាទី វាស់មធ្យោបាយ និងវាស់សេចក្តីសុខរបស់រាស្ត្រ ថាតើច្បាប់ នាទី មធ្យោបាយ និងសេចក្តីសុខទាំងនោះប្រកបដោយធម៌ តាមគន្លងធម៌ មានសីលធម៌ ជាកុសល ជាសេចក្តីល្អ ត្រឹមត្រូវតាមមនុស្សធម៌តាមគោលសិទ្ធិមនុស្សឬទេ។ ការគោរពទាំង៣យ៉ាងរបស់ធម្មិក មិនអាចញែកឱ្យដាច់ចេញពីគ្នាបានទេ លក្ខណៈនិមួយៗត្រូវពឹងលើលក្ខណៈមួយទៀតដោយខានមិនបាន។
តម្កល់ធម៌ជាគោលមាត្រដ្ឋាន៖ សម្រាប់វាស់ច្បាប់ វាស់នាទី វាស់មធ្យោបាយ និងវាស់សេចក្តីសុខរបស់រាស្ត្រ ថាតើច្បាប់ នាទី មធ្យោបាយ និងសេចក្តីសុខទាំងនោះប្រកបដោយធម៌ តាមគន្លងធម៌ មានសីលធម៌ ជាកុសល ជាសេចក្តីល្អ ត្រឹមត្រូវតាមមនុស្សធម៌តាមគោលសិទ្ធិមនុស្សឬទេ។ ការគោរពទាំង៣យ៉ាងរបស់ធម្មិក មិនអាចញែកឱ្យដាច់ចេញពីគ្នាបានទេ លក្ខណៈនិមួយៗត្រូវពឹងលើលក្ខណៈមួយទៀតដោយខានមិនបាន។
ធម្មិកមកដល់ពេលណា?
បញ្ហាដែលចោទចំពោះមុខសំរាប់ស្ថានការណ៍ខ្មែរ គឺធម្មិកមិនទាន់មកដល់។ បើតាមសេចក្តីអត្ថាធិប្បាយនៃពាក្យធម្មិកនេះ យើងឃើញថា ការបង្កើតធម្មិក ជារឿងមួយអាចប្រព្រឹត្តទៅបាន បើធ្វើឥឡូវ ក៏នឹងកើតឥឡូវ ហើយមានចំនួនច្រើនទៀតផង។ តែបញ្ហានៅត្រង់ថា សព្វថ្ងៃនេះ មិនមានអ្នកណាចង់ធ្វើធម្មិកសោះ មិនមាន នរណាចង់បង្កើតធម្មិកឡើយ ដូច្នេះទើបបានជាធម្មិកមិនព្រមមកដល់ ហើយខ្មែរយើងក៏បានតែត្រឹមសង្ឃឹមបន្តទៅទៀត។ ខ្មែរនឹងមានធម្មិក ខ្មែរនឹងទៅជាធម្មិក ប្រទេសខ្មែរ នឹងបានសន្តិភាព ប្រជារាស្ត្រ នឹងដេកស្រួលជាសុខ បើសិនជាខ្មែរទាំងអស់គ្នាគោរពច្បាប់ ឬគោរពរាស្ត្រ គោរពនាទីខ្លួន និងគោរពធម៌ឥឡូវនេះ !
៣.រហស្សគុណរបស់អ្នកដឹកនាំ៖ ភាសា គឺជាឧបករណ៍ សម្រាប់ទាក់ទងគ្នាឱ្យដឹងន័យទៅវិញទៅមក។ ក្នុងការប្រើភាសា អ្នកប្រើតែងតែបញ្ចូលន័យទៅក្នុងពាក្យដែលខ្លួនប្រើនោះហើយជាស្រេច យ៉ាងហោចណាស់ក៏ដើម្បីអោយយល់ជាដំបូងភ្លាមដែរ ដើម្បីអោយការប្រើភាសានោះអាចបន្តទៅមុខទៀត មុននឹងពន្យល់ពាក្យមួយម៉ាត់ៗនោះឱ្យបានពិស្តា។ ក្នុងភាសាខ្មែរយើង ដែលសឹងតែទាំងអស់បានទទួលឥទ្ធិពលពីភាសាបាលី និងសំស្ក្រឹតនោះ ក៏មានលក្ខណៈដូចគ្នានេះដែរ គឺពាក្យមួយម៉ាត់ៗដែលប្រើ តែងមានបង្កប់ន័យនៅក្នុងនោះស្រេច ជួនកាលជានាម ជាគុណនាម ជាកិរិយាស័ព្ទ ឬរួមទាំងបីនេះក៏មានព្រមទាំងពាក្យមួយម៉ាត់ៗនេះ អាចប្រែបានន័យច្រើនន័យទៅទៀតផង។ ដូច្នេះក្នុងការប្រើភាសាគប្បីរំលឹកដល់ន័យរបស់តួអក្សរសិន ដែលលោកហៅថា «ប្រែដោយព្យញ្ជនៈ» រួចសឹមពន្យល់ន័យរបស់ពាក្យនោះដែលលោកហៅថា «ប្រែដោយអត្ថៈ»។ រឿងនេះក៏ដូចគ្នាសម្រាប់អ្នកដែលប្រុងបញ្ញត្តស័ព្ទថ្មីៗយកមកប្រើគប្បីរលឺកដល់គោលការណ៌នេះផង បើពុំដូច្នេះទេអ្នកអានប្រាកដជាពុំអាចស្រាវជ្រាវរកការយល់បានឡើយ។ ដែលលើកយករឿងនេះមកអធិប្បាយព្រោះយើងនឹងនាំគ្នាមើលទៅលើរបស្សគុណ (គឺគុណលក្ខណៈដែលមានតែគេមិនដឹង) របស់ពាក្យដែលខ្មែរយើងប្រើ សម្រាប់សម្គាល់អ្នកដែលជាប្រធាន អ្នកដឹកនាំ នាយក ប្រមុខ រាជា មេ។ល។ ថាតើមានគុណលក្ខណៈដូចម្តេចខ្លះក្នុងពាក្យមួយម៉ាត់ៗនោះ ទាំងសេចក្តីប្រែដោយព្យញ្ជនៈ និងប្រែដោយអត្ថន័យ។
ពាក្យដែលរចនាករនឹងលើកយកមកពិចារណាវែកញែកក្នុងទីនេះមាន៥ម៉ាត់គឺ៖
១.អ្នកដឹកនាំ ២.ប្រធាន ៣.ប្រមុខ ៤.រាជា ៥.មេ
ដែលលើកយកតែ៥នេះ ព្រោះជាពាក្យដែលយើងប្រើរាល់ថ្ងៃ ហើយទាំង៥ នេះជារបស្សគុណដែលអ្នកដឹកនាំនិមួយៗត្រូមានគ្រប់ទាំង៥ប្រភេទនៅក្នុងខ្លួនមិនអាចខ្វះណាមួយបានឡើយ ឧបមាដូចជាវិញ្ញាណយើងទាំង៥គឺ ភ្នែក ត្រជៀក ច្រមុះ អណ្តាត និងកាយដូច្នេះដែរ ដែលមិនអាចខ្វូះណាមួយបាន ឬបើធៀបជារូបមនុស្សវិញ គឺមានក្បាលមួយ ដៃពីរ និងជើងពីរ។
អ្នកដឹកនាំ (នាយក)
ក្នុងភាសាខ្មែរយើង ពាក្យថាអ្នកដឹកនាំ សំដៅទៅលើអ្នកទទួលខុសត្រូវក្នុងកិច្ចការអ្វីមួយ ដែលមានគេឯងចាំទទួលបញ្ជាចាំធ្វើតាម ដើម្បីឆ្ពោះទៅរកគោលដៅណាមួយ ឬដើម្បីសំរេចកិច្ចការណាមួយឱ្យបានជោគជ័យ។ ក្នុងទីនេះជាដំបូងយើងនឹងញែកពាក្យ «ដឹកនាំ» មកជាពាក្យពីរម៉ាត់ដែលដាច់ចេញពីគ្នា និងព្យាយាមផ្តល់នូវ ព្យញ្ជនន័យ ព្រមទាំងអត្ថន័យឱ្យដល់ពាក្យ តាមដែលអាចនឹងរកបានតាមសមគួរ។
អ្នកដឹក៖ ពាក្យថា ដឹក ជាកិរិយាស័ព្ទ ដែលមានន័យសំដៅដល់ការទាញនូវវត្ថុណាមួយ ឱ្យកម្រើកចេញផុតពីទីកន្លែងដើមមកតាមអ្នកដែលដឹក។ ឧទាហរណ៍៖ ដឹកដៃ គឺយកដៃទៅចាប់ដៃមនុស្សម្នាក់ទៀតឱ្យមកតាមខ្លួន, ដឹកគោ គឺយកដៃទៅកាន់ខ្សែគោដែលចងជាប់នឹងគោឱ្យមកតាមខ្លួនអ្នកដឹក, ដឹកឥវ៉ាន់ គឺការទាញ រទេះដែលផ្ទុកឥវ៉ាន់ឱ្យមកតាមខ្លួនអ្នកដឹក។ល។
ក្នុងន័យនេះ យើងអាចឃើញរូបភាពនៃការដឹកដូចតទៅ៖
ក្នុងន័យនេះ យើងអាចឃើញរូបភាពនៃការដឹកដូចតទៅ៖
- មានអ្នកដឹកមុខ ឬមានអ្នកនៅពីមុខ,
- មានអ្នកដែលត្រូវគេទាញឱ្យដើរតាម,
- មានឧបករណ៍សំរាប់ដឹក ដូចជា ដៃ ខ្សែ ឬរថយន្ត,
- មានគោលបំណង ឬទីណាមួយដែលត្រូវធ្វើដំណើរទៅ,
- អ្នកដើរមុខដឹងថាត្រូវទៅទីណា,
- អ្នកដើរក្រោយមិនដឹងថាត្រូវទៅទីណាទេ ចាំតែតាម។
ចំពោះអ្នកដើរមុខ គប្បីដឹង
- គោលដៅដែលត្រូវទៅ
- ផ្លូវដែលត្រូវទៅ
- មធ្យោបាយដែលប្រើក្នុងការដឹក,
- ដឹករបៀបណា,
- សមត្ថភាពខ្លួនដឹករួចមិនរួច,
- របស់ដែលត្រូវដឹក តើមានលក្ខណៈយ៉ាងណា និងត្រូវទទួលខុសត្រូវ ក្នុងសុវត្ថិភាពរបស់វត្ថុដែលខ្លួនដឹក។
ដឹកនាំ៖ ពាក្យថា នាំ ជាកិរិយាស័ព្ទ ដែលមានន័យស្រដៀងនឹងដឹកដែរ ខុសត្រង់ថាមិនបាច់ទៅអូស ឬដឹកផ្ទាល់ទេ គឺអាចដើរពីមុខ អាចគ្រាន់តែប្រាប់គេឱ្យធ្វើតាម ដោយមិន ចាំបាច់យកដៃទៅចាប់ផ្ទាល់ អាចគ្រាន់តែពន្យល់ រួចហើយឱ្យគេធ្វើ គេដើរខ្លួនឯងក៏បាន។ ក្នុងន័យនេះ អ្នកនាំគប្បីដឹង៖
- ស្គាល់ពីកិច្ចការដែលខ្លួនប្រុងនាំនោះឱ្យច្បាស់លាស់,
- ចេះពន្យល់ឱ្យគេធ្វើខ្លួនឯងបាន។
ឯការទទួលខុសត្រូវ ពុំសូវធ្ងន់ដូចអ្នកដឹកទេ ព្រោះថា អ្នកដែលត្រូវគេនាំមានចំណង់ក្នុងការដើរ និងការទទួលខុសត្រូវខ្លួនឯងច្រើនជាង ឧទាហរណ៍ ៖ នាំផ្លូវអ្នក នាំដើរមុខ ឬប្រាប់ឱ្យដើរ, ឯអ្នកត្រូវគេនាំ បើដើរទៅធ្លាក់គន្លុក មិនអាចបន្ទោសអ្នកនាំទាំងស្រុងទេ ព្រោះយើងពុំបានប្រយ័ត្នខ្លួនឯងដែរ។
ដូច្នេះអ្នកដឹកនាំ តាមបរិបទនៃពាក្យដែលបានញែកហើយនេះ បានដល់អ្នកដែលមានតួនាទីដឹកអ្នកដែលមិនដឹងគោលដៅ និងនាំអ្នកមិនស្គាល់ផ្លូវឱ្យបានទៅដល់គោលដៅមួយដែលគេប្រាថ្នាដោយសុវត្ថិភាព។ ក្នុងបាលីភាសា ពាក្យថា នាយក ប្រែថា អ្នកនាំ ឬ អ្នកដឹក ស្មើនឹងពាក្យខ្មែរតែម្តង។
ប្រធាន
តាមឫសរបស់ស័ព្ទ ប្រធាន ជាភាសាសំស្រ្កឹត ឯភាសាបាលីប្រើជាបធាន។ បធាន ឬប្រធាន ប្រែថា សេចក្តីព្យាយាម ការខំប្រឹងប្រែង ការឧស្សាហ៍ ការសំភី។ ក្នុង ព្រះពុទ្ឋសាសនា ប្រធាន ឬសេចក្តីព្យាយាមនេះមាន ៤ ប្រការគឺ៖
១. សំវរបធាន សេចក្តីព្យាយាមប្រយ័ត្នការពារ មិនឱ្យអំពើបាប អំពើអកុសល អំពើអាក្រក់ បញ្ហានានា ដែលមិនទាន់កើត កុំឱ្យកើតឡើងបាន។
២. បហានបធាន សេចក្តីព្យយាមលះបង់ ឬកំចាត់បំផ្លាញអំពើបាប អកុសល អំពើអាក្រក់ និងបញ្ហានានាដែលកើតឡើងហើយ ឱ្យអស់ទៅវិញ។
៣. ភាវនាបធាន ព្យាយាមចំរើន បង្កើតបង្កើននូវអំពើល្អ កុសលបុណ្យ សេចក្តីសុខដែលមិនទាន់កើតមាន ឱ្យកើតមានឡើង។
៤. អនុរក្ខនាបធាន ព្យាយាមរក្សា អភិរក្ស ការពារ គ្រប់គ្រង ថែទាំកុសលធ៌ម សេចក្តីល្អ សេចក្តីសុខ ដែលកើតឡើងហើយ ឬដែលកំពុងមាននោះឱ្យគង់វង្ស និង រឹតតែចំរើនឡើងៗ ថែមទៀត។
២. បហានបធាន សេចក្តីព្យយាមលះបង់ ឬកំចាត់បំផ្លាញអំពើបាប អកុសល អំពើអាក្រក់ និងបញ្ហានានាដែលកើតឡើងហើយ ឱ្យអស់ទៅវិញ។
៣. ភាវនាបធាន ព្យាយាមចំរើន បង្កើតបង្កើននូវអំពើល្អ កុសលបុណ្យ សេចក្តីសុខដែលមិនទាន់កើតមាន ឱ្យកើតមានឡើង។
៤. អនុរក្ខនាបធាន ព្យាយាមរក្សា អភិរក្ស ការពារ គ្រប់គ្រង ថែទាំកុសលធ៌ម សេចក្តីល្អ សេចក្តីសុខ ដែលកើតឡើងហើយ ឬដែលកំពុងមាននោះឱ្យគង់វង្ស និង រឹតតែចំរើនឡើងៗ ថែមទៀត។
ពិនិត្យមើលទៅលើការប្រើពាក្យ ប្រធាន នេះ គឺសំរាប់សំគាល់អ្នកដែលធំលើសគេ។ ដែលគួរហៅថាជាប្រធាននោះ ព្រោះត្រូវមានសេចក្តីព្យាយាមទាំង ៤ យ៉ាង នេះ ជាលក្ខណៈសំគាល់ គឹព្យាយាមកុំឱ្យសេចក្តីទុក្ខ និងបញ្ហាផ្សេងៗ កើតឡើងក្នុងសង្គមខ្លួន, ព្យាយាមកំចាត់នូវសេចក្តីទុក្ខដែលសង្គមកំពុងជួបប្រទះ ឱ្យអស់ទៅ, ព្យាយាម បង្កើតរកសេចក្តីសុខស្រួលឱ្យបានច្រើនជាទីបំផុតដល់សង្គម និង ព្យាយាមថែរក្សា គ្រប់គ្រងកុំឱ្យសេចក្តីសុខនោះបាត់បង់ទៅវិញ។ ក្នុងសម័យបច្ចុប្បន្ននេះ យើងប្រើទាំងពាក្យប្រធាន និងប្រធានាធិបតីដោយពាក្យប្រធានាធិបតី សំរាប់សំគាល់អ្នកដឹកនាំថ្នាក់កំពូលនៃប្រទេសណាមួយ ជាពិសេស ក្នុងរបបប្រជាធិបតេយ្យ។ បើតាមន័យនេះ ប្រធានាធិបតី ប្រែថា ជាធំលើប្រធាន ឬប្រធានលើប្រធាន។ បើយកជាន័យវិញ ប្រធានាធិបតី គឺអ្នកដែលមានសេចក្តី ព្យាយាមក្នុងព្យាយាមទាំង ៤ ដ៏លើសលប់លើគេឯងទាំងអស់។
ប្រមុខ
ប្រមុខ ជាភាសាសំស្រ្កឹត បាលីប្រើជា បមុខ ប្រែថា ដែលជាមុខ។ មុខគឺជាប្រធាននៃសរីរប្រទេស គឺប៉ែករូបកាយត្រង់ទីប្រជុំនៃថ្ងាស ចិញ្ចើម ភ្នែក ច្រមុះ មាត់ ចង្កា។ កន្លែងខ្លះលោកប្រែថាមាត់។ មុខ គឺជាសរីរៈមួយដ៏សំខាន់ណាស់ ព្រោះជា ទីប្រជុំនៃវិញ្ញាណដ៏សំខាន់ទាំងឡាយគឺ ភ្នែក ត្រចៀក ច្រមុះ មាត់ និងជាពិសេស ខួរក្បាលដែលយើងតែងឱ្យសារសំខាន់ក្នុងការគិតនោះ ក៏នៅម្តុំមុខនេះដែរ។ ជាទូទៅ បើមុខ ស្អាតល្អ យើងក៏ចូលចិត្តចង់នៅជាមួយ បើមិនស្អាត អាក្រក់ យើងក៏មិនចូលចិត្តចង់នៅជាមួយ។ បើនិយាយឱ្យច្បាស់ថែមទៅទៀត មនុស្សយើងល្អ បានសុខ ឬអាក្រក់ បានទុក្ខ ក៏ព្រោះមុខនេះឯង ព្រោះថា ៖
- បើមាត់និយាយ តែពាក្យកុហក និយាយតែពាក្យអាក្រក់មិនគួរស្តាប់និយាយតែពាក្យចាក់ដោតឱ្យបែកបាក់ ឈ្លោះប្រកែកគ្នា និងនិយាយពាក្យមិនបានការនោះ សេចក្តីទុក្ខក៏នឹងកើតមានដល់ជីវិតជននោះជាមិនខាន ដូចសុភាសិតពោលថា «អណ្តាតជាអាទិ៍កន្លង ស្លាប់ផង រស់ផង ក៏ព្រោះអណ្តាត» ឬ «ត្រីកំភ្លាញស្លាប់ ព្រោះមាត់» ជាដើម។
- បើភ្នែកខ្វាក់ ភ្នែកអានអក្សរមិនដាច់ ភ្នែកមិនចេះមើល ភ្នែកមើលឃើញតែរឿងថោកទាប រឿងមិនបានការ ក្រឡឹតក្រឡាប់ៗនោះ ជីវិតនោះក៏នឹងកើតទុក្ខ ជួបបញ្ហាជាមិនខាន។ ខ្មែរយើងតែងនិយាយថា «អញមើលភ្នែកវាក្រឡឹតក្រឡាប់ៗ ដូចជាមិនទុកចិត្តសោះ ឬ ភ្នែកមើលតែចោរ» គឺសំគាល់លក្ខណៈមនុស្សបាននៅលើភ្នែក។
- បើច្រមុះហិតក្លិនអាភៀន ក្លិនស្រា ច្រមុះដកដង្ហើមមិនរួច ក៏នឹងអាចធ្វើឱ្យខូចសុខភាព និងប៉ះពាល់ដល់ជីវិតជាមិនខាន។
- បើត្រចៀកស្តាប់ដំណឹងមិនពិត ស្តាប់ពាក្យអាក្រក់ ពាក្យញុះញង់ ពាក្យមិនបានការ ជីវិតនេះក៏នឹងកើតទុក្ខទៀត។
- បើខួរក្បាលពិការ គ្មានសមត្ថភាព គ្មានគុណភាព ល្ងង់ ល្ងីល្ងើ មិនចេះពិចារណានោះ បានសេចក្តីថា ជីវិតនោះអស់ខ្លឹមសាររលីង។
ឃើញសារសំខាន់មុខដូច្នេះឯងទើបបានជាលោកប្រើពាក្យប្រមុខនេះសំរាប់សំគាល់ហៅអ្នកដឹកនាំសង្គម ព្រោះថាប្រជារាស្រ្តទុកចិត្ត ផ្តល់អំណាចឱ្យអ្នកដឹកនាំ នោះគិត និយាយ មើល ស្តាប់ នូវកិច្ចការទាំងពួងជំនួសប្រជារាស្រ្ត ព្រមទាំងដកដង្ហើម និងបរិភោគនូវប្រយោជន៍ទាំងឡាយឱ្យដល់ប្រជារាស្រ្ត។ ខ្មែរយើងតែងនិយាយថា «ខ្ញុំយកលោកជាត្រីមុខ» ពាក្យនេះ បើតាមខ្ញុំអាចយល់បាន គង់នឹងមានន័យថា «ខ្ញុំយកលោកជាតំណាងក្នុងការមើល ស្តាប់ និង និយាយជំនួសនេះឯង »។ ដូច្នេះយើងឃើញថា ពាក្យថាប្រមុខនេះ មានសារសំខាន់ណាស់សំរាប់សេចក្តីសុខ និងសេចក្តីទុក្ខរបស់សង្គម។ ប្រមុខរដ្ឋ គឺមុខរបស់រដ្ឋ បានដល់អ្នកដឹកនាំកំពូលរបស់រដ្ឋនិមួយៗ ជាពិសេសក្នុងប្រទេសខ្មែរ ក្នុងសម័យសម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុ។
រាជា
«ពេញចិត្តហើយ ពេញចិត្តហើយ» នេះជាសម្រែកជ័យឃោសន៍របស់ប្រជារាស្រ្តបន្លឺឡើងចំពោះអ្នកដឹកនាំរបស់ខ្លួន ដែលបានបំពេញប្រយោជន៍ឱ្យដល់អ្នកដើរ តាម រហូតដល់អ្នកដើរតាម ឬប្រជារាស្រ្តទទួលស្គាល់ថា កិច្ចការដែលសំរេចនោះពេញចិត្តគេហើយ។ ក្នុងភាសាបាលី ពាក្យថា «រាជា» មានអត្ថន័យពីរយ៉ាង គឺប្រែថា «ពេញចិត្ត» បានដល់អាការៈដែលពេញចិត្តចំពោះរឿងអ្វីមួយផង និងបានដល់បុគ្គលដែលគេតាំងទុកឱ្យធ្វើជា «ប្រមុខ» សំរាប់ដឹកនាំប្រជារាស្រ្តផង។ដូច្នេះ រាជា ឬដែលយើងតែងហៅថា ព្រះរាជា ឬស្តេចនេះ គឺបុគ្គលណាមួយដែលគ្រប់គ្រង ដឹកនាំប្រជារាស្រ្តដោយត្រឹមត្រូវតាមធ៌ម រហូតដល់ប្រជារាស្រ្តរបស់ខ្លួនចេញជាប្រជាមតិថាការដឹកនាំនេះពេញចិត្តហើយ ត្រឹមត្រូវទៅតាមសេចក្តីប្រាថ្នារបស់ប្រជារាស្រ្តហើយ។ យើងគប្បីទទួលស្គាល់ថា ការគ្រប់គ្រង ដឹកនាំប្រទេសជាតិ ឬសង្គមណាមួយ រហូតដល់ប្រជារាស្រ្តក្នុងប្រទេស ឬសង្គមនោះស្រែក ឬឆ្លើយថា ពេញចិត្តហើយទាំងអស់គ្នានោះ ពិតជារឿងដែលមិនអាចប្រព្រឹត្តទៅបានឡើយ។ ក្នុងលក្ខណៈដែលមិនអាចប្រព្រឹត្តទៅបានដូច្នេះ ការយកសម្លេងភាគច្រើនលើសលប់ ទើបជាការមួយដែលគេនិយមយកជាមាត្រដ្ឋាន សំរាប់វាស់នូវការពេញចិត្តនោះ។ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា មានវចនៈដែលនិយាយអំពីមាត្រដ្ឋានសំរាប់វាស់នេះបីយ៉ាងគឺ ៖
- អត្តាធិបតេយ្យ គឺការយកការយល់ឃើញរបស់ខ្លួនជារង្វាស់,
- លោកាធិបតេយ្យ គឺការយកលោក ឬប្រជាជនជារង្វាស់,
- ធម្មាធិបតេយ្យ ការយកធ៌ម យកច្បាប់ យកភាពត្រឹមត្រូវជារង្វាស់។
អ្នកអានគង់នឹងយល់ព្រមជាមួយខ្ញុំជាមិនខានថា ការយកបុគ្គលម្នាក់ជារង្វាស់នោះ មិនអាចត្រឹមត្រូវ និងធានាដល់សុវត្ថិភាពរបស់ប្រទេសជាតិបានឡើយ តែការយកសម្លេងប្រជាជន និងសម្លេងច្បាប់ ភាពត្រឹមត្រូវជារង្វាស់នេះ ប្រាកដជាទទួលការយល់ព្រមពីប្រជារាស្រ្តមិនខាន។
មេ
តាមប្រវត្តិសាស្រ្តក្នុងដើមសតវត្សទី១នៃគ.ស អាណចក្រកម្ពុជា គ្រប់គ្រងដោយម្ចាស់ក្សត្រីយ៍មួយព្រះអង្គព្រះនាម «សោមា» ឬតាមភាសាចិន ហៅថា «លីវយី»។ ដោយសារការមានស្រីជាធំលើគេនៅក្នុងប្រទេសដូច្នេះហើយបានជាយើងឃើញថា វប្បធ៌មខ្មែរយើង មានលក្ខណៈពិសេសផ្ទាល់ខ្លួន ខុសពីវប្បធ៌មឥណ្ឌា និងចិន ដែលចូលមកតាមក្រោយ។ វប្បធ៌មខ្មែរយើង ជាវប្បធ៌មមាតាធិបតេយ្យ គឺយកមាតា ឬស្រីជាធំ ឯវប្បធ៌មឥណ្ឌា និងចិន ជាវប្បធ៌ម បិតាធិប្បតេយ្យ គឺយកប្រុស ឬបិតាជាធំ។ ភស្តុតាងនៃឥទ្ធិពលមាតាធិបតេយ្យ ដែលឃើញច្បាស់នាបច្ចុប្បន្ន គឺពាក្យថា «មេ»។ ក្នុងភាសាខ្មែរ មេ សំដៅដល់ភេទញី ភេទស្រី ដូចជា មាន់ មេ គោមេ ជាដើម។ ការឱ្យតម្លៃទៅលើស្រីជាធំ បានធ្វើឱ្យពាក្យ មេ នេះត្រូវខ្មែរយើងយកទៅដាក់នាំមុខពាក្យដទៃទៀត កាលណាគេចង់បញ្ជាក់ថារបស់នោះធំ ដើមចម ប្រធាន អ្នកដឹកនាំ។ល។ ដូចជាពាក្យថា៖ មេដឹកនាំ មេចោរ មេទ័ព មេជើង មេសោរ មេដំបូល មេភ្លើង មេខូច រើសយកអាណាមេៗ …ជាដើម។ ថ្វីត្បិត របស់នោះគ្មានភេទ ឬជាភេទឈ្មោល ភេទប្រុសក្តី ក៏គេយកពាក្យ មេ ដាក់ពីមុខដែរ។ នៅក្នុងស្ថាប័នពុទ្ធសាសនា ភិក្ខុដែលទទួលនាទីជាអ្នកគ្រប់គ្រងវត្ត ក៏ត្រូវខ្មែរយើងហៅថាមេដែរ គឺ លោកគ្រូមេវត្ត ដែលអាចមានន័យថា អ្នកដឹកនាំវត្ត ប្រធានវត្ត នាយកវត្ត មាតាវត្ត ក៏បាន។ ដែលលើកយកពាក្យមេនេះមកអធិប្យាយ ក៏ព្រោះចង់យកពាក្យលោកគ្រូមេវត្តនេះ មកធ្វើការវែកញែក ស្រង់យកជាប្រយោជន៍សំរាប់ការដឹកនាំទូទៅ ពីព្រោះព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធលោកបានសំដែងពីលក្ខណៈរបស់មេវត្ត ដែលជាទីកោតសរសើររបស់កូនវត្តទុកឱ្យ ដោយមានខ្លឹមសារជាខ្លាំង។ ប្រៀបធៀបនឹងផ្លូវលោក ស្ថាប័នវត្ត មានលក្ខណៈដូចជាសង្គមមួយដ៏បរិបូណ៌ និងជាសង្គមដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធតាំងឡើងជា គំរូសំរាប់សង្គមទូទៅ។ ការគ្រប់គ្រងក្នុងវត្ត ជាការគ្រប់គ្រងបែបសង្ឃាធិបតេយ្យ និងធម្មាធិបតេយ្យ ដែលការគ្រប់គ្រងបែបនេះ យើងឃើញមានប្រើនៅក្នុងផ្នែកអាណាចក្រដែរ ដែលយើងស្គាល់នៅក្នុងនាមថា ប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រភពពី៖ ព្រះច័ន្ទរាជា
No comments:
Post a Comment